بررسی و تحلیل روابط صفویه و عثمانی در عصر شاه صفی (1052- 1038ه.ق)

چکیده مناسبات دولت صفویه با همسایه غربی خود، دولت عثمانی، از همان زمان شاه اسماعیل اول (930- 907ه‍.ق.) توأم با کشمکش و ستیزه و درگیری¬های نظامی بود. نقطه عطف این ستیزه¬ها جنگ چالدران (در سال 920ه‍.ق.) بود که درگیری-های درازمدت بعدی را در پی داشت. با مرگ شاه عباس اول در 1038ه‍.ق. که در حیات خود توانسته بود چند بار عثمانیان را شکست دهد، و در آغاز سلطنت شاه صفی (1052- 1038ه‍.ق.)، بار دیگر عثمانیان در حمایت از یک شاهزاده شورشی و فراری گرجی، به ایران لشکر کشیدند. با این اقدام، پادشاه صفوی درگیر یک جنگ ده ساله (1049- 1039ه‍.ق.) شد که سرانجام به شکست او و جدایی بغداد و بین¬النهرین از حاکمیت صفویه انجامید. این دوره از جنگ¬ها با انعقاد معاهده صلح زهاب (1049ه‍.ق.) به انتها رسید و به حدود یک سده و نیم ستیزه بین دو همسایه پایان داد. در این پژوهش؛ مناسبات نظامی دو دولت صفویه و عثمانی در عصر شاه صفی به هدف تبیین چگونگی رابطه¬ی طرفین در این دوره، تحلیل زمینه¬ها و علل این مناسبات و پیامدهای آن در حیات سیاسی و نظامی دو همسایه، بررسی جایگاه بین¬النهرین و عراق در روابط بین دو دولت، و پیامدهای معاهده زهاب در اوضاع داخلی و خارجی دولت صفویه، بررسی می¬شود. این پژوهش از نوع پژوهش¬های تاریخی است که با توجه به ماهیت موضوع، پژوهشی توصیفی – تحلیلی است و در چهار فصل سامان یافته است. در فصل نخست؛ کلیات پژوهش مطرح شده است. در فصل دوم؛ تحولات سیاسی صفویه از آغاز تا شاه صفی (1038- 907 ه‍.ق.) و در فصل سوم؛ زندگانی شاه صفی و تحولات عصر وی (1052- 1038ه‍.ق.) مورد بررسی قرار گرفته است. فصل چهارم نیز به مناسبات نظامی شاه صفی با عثمانی پرداخته که زمینه¬ها، عوامل، روند، پیامدها و نتایج آن تبیین و تحلیل شده است. یافته¬های این پژوهش نشان می¬دهد که هدف دیرینه¬ی عثمانیان در تصرف ایران و براندازی دولت شیعی صفوی در جوار مرزهای خود، عامل اصلی تهاجمات دولت عثمانی به این کشور بوده است؛ اما از تنش¬های داخلی و کانون¬های بحران نظیر گرجستان به عنوان ابزاری در رسیدن به هدف خود بهره می¬گرفتند. همچنین موقعیت مهم اقتصادی و مواصلاتی بین¬النهرین و وجود اماکن مقدس شیعی در عراق، این ناحیه را برای صفویه مهم کرده بود و تلاش صفویه برای اعمال حاکمیت خویش بر این ناحیه، آن¬ها را به رویارویی با عثمانی، که آنان نیز عراق را کانون ارتباط خود با خلیج فارس می¬دانستند، قرار می¬داد. این هر دو مورد در عصر شاه صفی نیز صادق بود و موجب درگیری¬های طرفین گردید. علاوه بر این، معاهده زهاب که در این دوره واقع شد، موجب یک دوره¬ای از صلح و آرامش و امنیت مرزی بین دو دولت ایران و عثمانی شد و به تنش¬ها و ستیزه¬های درازمدت پایان داد، اما پیامدهای ناگواری را نیز برای دولت صفوی در پی داشت.